معاشرت با ایتام

یتیم نوازی در اسلام از مسائلی است که مورد توجه همه اولیا و بزرگان اسلام بوده. دست کشیدن بر سر یتیم از روی نوازش در شیوه پیشوایان اسلام زیاد به چشم می خورد.            

شاید در جنبه عاطفی آئین اسلام هیچ امری را مورد عنایت تر از مسأله یتیم نبینیم. اسلام به این مسأله حساسیت فوق العاده ای نشان داده و آیات متعدد قرآن، روش حضرات معصومین (علیه السلام) و سخنان و توصیه های شان دلایلی برای مدعای ما هستند.

یتیم نوازی در اسلام از مسائلی است که مورد توجه همه اولیا و بزرگان اسلام بوده. دست کشیدن بر سر یتیم از روی نوازش در شیوه پیشوایان اسلام زیاد به چشم می خورد. توجه به اصلاح امورشان مورد توصیه در آن است، مخالطت و ارتباط با آنان جزو حقوق شان می باشد تا حدی که از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) در کتاب ثواب الاعمال نقل شده است که فرموده است:

برای یتیم حقی وجود دارد.(انّ للیتیم حقاً مطمئناً)

قرآن در امر یتیم و معاشرت با آنان به ما سفارش کرده (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۲۰) و در امر انفاق و کمک به مردم و حتی در مصرف زکوهٔ اینام را مدنظر داشته است (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۱۵) و در مورد آنها که دچار عقوبت الهی در قیامت می شود علت را عدم اکرام یتیم ذکر می کند (سورهٔ فجر، آیهٔ ۱۷) و طرد او همانند انکار روز جزا به حساب می آید (سورهٔ ماعون، آیهٔ ۲) به ویژه یتیمی که از خویشاوندان هم باشد (سورهٔ بلد، آیهٔ ۱۵)

● توصیه ها درباره ایتام

سفارش هائی که در آثار اسلامی راجع به ایتام آمده بیش از میزانی است که برای بحث و بررسی در این مجموعه در نظر گرفته ایم. تنها کافی است سفارش و وصیت امام امیر المؤمنین (علیه السلام) را درباره آنها ذکر کنیم آنهم وصیتی که در فاصله روز ضربت خوردن او (۱۹ ماه رمضان) تا روز شهادت (۲۱ ماه رمضان) از او به یادگار مانده که برحسب عرف باید از بهترین سخنان و چکیده ۶۳ سال عمر و زندگی و عصاره نظر اسلام باشد. او در آن وصیت نامه می فرماید:

خدای را خدای را در نظر داشته باشید و یتیمان را فراموش نکنید، از وضع غذای شان غفلت نکنید و از حضور در کنارشان و رسیدگی به آنان مسامحه روا مدارید.(الله الله فی الایتام فلا تغبّوا افواههم ولا یضیعوا بحضرتکم نهج البلاغه)

مطمئناً از نظرات اسلام در مورد تأیید و رعایت حال یتیمان آن بوده است که می خواست از اثرات ناشی از کمبود محبت آنها جلوگیری کند و آنها را افرادی سالم و عضو جامعه شان سازد. بررسی های علمی نشان می دهند که ریشه بسیاری از مفاسد و جنایت ها در نزد کسانی یافت می شود که در دوران کودکی از عاطفه و مهر والدین محروم مانده بودند.

● اساس معاشرت

ارتباط و معاشرت با ایتام باید براساس اصول و جنبه هائی باشد که به مواردی از آنها اشاره می کنیم:

۱. کفالت یتیم: کودک بجا مانده از والدین متوفّی یا مفقود ملک خدا و امانتی از او در دست مردم است. مردم باید از او حمایت و سرپرستی کنند. این امر هم حق کودک است و هم در جنبه اخلاقی به علت مظلومیت و عدم توان او در انجام وظایف و رسیدگی به امور خود ضروری است. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) در عین این که بار اداره زندگی گسترده ای را در حین فقر بر دوش داشت از برخی ایتام سرپرستی بعمل می آورد. و هم فرمود:

آن کس که بار کفالت یتیمی را بر دوش کشد من و او در بهشت و در کنار هم خواهیم بود بمانند این دو انگشت که در کنار یکدیگرند و اشاره به انگشتان خود کرد(من کفّل یتیما و کفّل نفقته کنت انا و هو فی الجنّهٔ کهاتین قرب الاسناد)

۲. بردن یتیم به خانه: بهترین سیستم تربیتی سیستم خانواده است از آن بابت که در خانواده مهر و انضباط درهم آمیخته است و واکنش ها در آن تعدیل می گردد. در رابطه با یتیم این نکته قابل ذکر است که او بمانند دیگر کودکان باید کسی داشته باشدکه او را پدر یا مادر صدا کند، در تنگناها از او مدد بخواهد و کمبودهای ناشی از عدم احساس محبت را که ممکن است موجب عقده ها شود جبران کند. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) و ائمه هدی (علیه السلام) ایتام را به خانه خویش می بردند و سرپرستی می کردند. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود بهترین خانه ها خانه ای است که در آن یتیمی مورد نوازش و احسان قرار گیرد. (مستمسک) خانه خود او چنین خانه ای بود. البته دستور این است که ایتام را مثل فرزندان خود تربیت کنند و تفاوتی در این رابطه قائل نشوند.

۳. تربیت او: بردن یتیم به خانه، به تنهایی کفایت نمی کند، باید او را پرورش داد و کوشید خلق و خوی اسلامی در او جایگزین گردد. و در این راه ملاک و معیار فرزند خود آدمی است. یتیم را چون کودک خود باید تربیت کرد و حتی اگر مسأله تنبیهی هم مطرح باشد به همان گونه باید موضع بگیریم که با فرزند خودمان (ادّب الیتیم مماتؤدب به ولدک، واضربه مماتضرب به ولدک وافی ع علی ع). آدمی با حمایت عملی از کودک یتیم در خانه خود باید جنبه رقت عاطفی را در دل او برانگیزد و او را به سرنوشت خود حساس سازد.

۴. نوازش او: دستور این است که یتیم را مورد نوازش قرار دهیم و بر این اساس کمبودهای ناشی از مهر محبت پدری را در او جبران کنیم. سفارش شد در حضور کودک یتیم برگونه فرزندان خود بوسه نزنیم مگر آنگاه که او را هم ببوسیم.

در زمینه نوازش یتیم روایات بسیاری است که تنها به دو مورد آن اشاره می کنیم امام عسکری (علیه السلام) در تفسیر خود ذیل آیه شریفه و اذ اخذ نامیثاق بنی اسرائیل ... فرماید: آن کس که دست بر سر یتیم بکشد و در این کار او را قصد نرمی و رفاقت باشد خداوند به تعداد موئی که از زیر دستش می گذرد قصری در بهشت بدو عطا کند که وسیع تر از دنیا و مافی ها باشد و در آن هرچه را که دل بخواهد و چشم متلذّذ گردد بدست آورد و در آن جاودان باشد (تفسیر امام عسکری) و امام باقر (علیه السلام) فرمود هیچ بنده ای نیست که بر سر یتیم بخاطر مرحمت به او دستی بکشد جز آن که خداوند به تعداد هر موئی از سر یتیم در روز قیامت به او نوری عطا فرماید. (وسایل الشیعه، ج۲)

۵. دلسوزی برای یتیم: بر یتیم باید دل سوخت از آن بابت که پدری ندارد که به اتکای او پشت گرمی داشته باشد خردسالی است که دل او شکسته و روحش از فرقت پدر رنجور است، کبوتری است که پر در نیاورده از لانه به بیرون افکنده شده، دل کوچکش خواستار تسلیت است و کسی در این فکر نیست، چشمش به غذا و لباس و وسایل بازی است و از دستیابی بدان ها محروم است ...

به همین نظر باید بر یتیم دل سوخت و امام صادق (علیه السلام) فرمود:

آن کس که بخواهد خداوند او را وارد رحمت خود کرده و مشمول عنایتش گرداند باید به یتیم رحم نماید.(من ارادان یدخله الله عزوجّل فی رحمته و یرحم الیتیم) (امام صادق علیه السلام بحارالانوار، ج۷۵) و هم به ما توصیه شد که با یتیم از در قهر وارد نشویم و خاطرش را مرنجانیم (فامّایتم فلا تقهر ۹ ضحی)

۶. حفظ مال او: پدران و مادران می میرند و خودبخود اموالی هر چند اندک برای فرزندان باقی می مانند یتیمان خردسال قادر به حفظ اموال خویش نیستند و در چنین صورت است که می بیینم در مواردی دست چپاولگران به سوی مال شان دراز می شود و به غارتگری می پردازد. قرآن کریم با توجه به این زمینه بود که دستور داد به مال یتیم جز به وجهی نیکو نزدیک نشوید. (ولا تقربوا مال الیتیم الاّ باللتی هی احسن ۳۲ اسراء). آنها را مورد آزمایش قرار دهید در صورتی که لیاقت حفظ اموال خود را داشتند و به درجه ای از رشد دست یافتند اموال شان را به آنان بازگردانید، در صورتی که نیاز به مصرف اموال برای تربیت و رشد یتیم موردنظر است در آن اسراف روا مدارید (وابتلوا التیامی حتیٰ اذا بلغو النکاح ... سورٔ نساء، آیهٔ ۶)

۷. اصلاح امور او: دستور اینست که در امور ایتام به قصد اصلاح مداخله کنیم و در آن حفظ مصالح او را در نظر گیریم. اگر بنای ارتباط و آمیزشی با آنهاست نباید از ان نگران بود زیرا آنان در عین یتیمی برادران دینی شما هستند و خداست که مفسد را از مصلح باز می شناسد (یسألونک عن الیتامی قل اصلاح لهم خیروان تخالطوهم فاخوانکم والله یعلم المفسد من المصلح، سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۲۰)

۸. خودداری از دل شکستن او: در مسیر ارتباط با یتیم مواردی پیش می آید که زمینه برای دل شکستن او فراهم می شود. مثلاً فردی برای فرزند خود اسباب بازی تهیه کرده و برای او تهیه کرده و برای او تهیه نکرده، یا اسباب بازی کهنه و فرسوده فرزندش را در اختیار او قرار داده و یا برای او کمتر و یا از جنسی ارزان تر تهیه کرده است گاهی ممکن است این امر به صورت بی اعتنائی به یتیم، تحمیل بر او، به خدمت گرفتن و استثمار او، تحقیر او، طرد او، توقعات سنگین از او، بدگوئی و دشنام به او، سخن ناروا گفتن درباره پدر یا مادر او ... باشد که سبب شود دل او بشکند. روایات ما می گویند به هنگامی که یتیم بگرید عرض خدا می لرزد (اذابکی الیتیم اهتزّله العرش امام صادق علیه السلام وسایل الشیعه)

و هم او فرمود کسی که بنده مؤمن مرا که در کودکی والدینش را از دست داده بگریاند قسم به عزت و جلالم و قسم به ارتفاع مکان و عظمتم او را کیفر داده و کسی که او را با نوازش ساکت کند بهشت را بر او واجب گردانم (همان سند)از معصوم (علیه السلام) پرسیدند آیا فرشتگان هم هیچ گاه گریه می کنند؟ جواب داد آری در سه مورد آنها هم می گریند: یکی در موردی است که یتیم بخوابد و پدر و یا مادرش را در خواب ببیند، بیدار گردد و بهانه مادر یا پدر بگیرد. در چنین صورتی ساکن کردن او از گریه اجر بهشت را دارد.

● توصیه به عدم طرد

با یتیم نباید قهر و یا او را طرد کرد که این خود مایه افزایش باری بر بارهای عقده اوست (صحیٰ ) طرد یتیم در قرآن نوعی تکذیب به دین به حساب می آید (سورهٔ ماعون، آیهٔ ۲) خداوند خطاب به پیامبر به یادش می آورد که خود یتیم بوده و خدای سرپرستی او را برعهده گرفته بود و از او می خواهد به شکرانه این انعام یتیمان را پذیرا باشد و آنها را از خود مراند. (سورهضحیٰ ) و در چنین صورتی بدیهی خواهد بود که صرف مال یتیم موجد چه عقوبتی است آن کس که مال یتیم را بخورد همانند کسی است که در اندرونش شعله آتشی برافروخته باشند. (سورهٔ نساء، آیهٔ ۱۰)