کودکان کار و اثرات آن در پیکره جامعه

پدیده کودکان خیابانی که از آن تحت عنوان تراژدي شهري یاد می شود معضل اجتماعی شایعه در اکثرکلانشهر هاي جوامع معاصر به ویژه جوامع در حال توسعه است . با این تفاوت که میزان بروز این پدیده زمینه هاي گسترش و نحوه مقابله با آن در جوامع مختلف بر حسب ویژگی هاي اقتصادي ، اجتماعی و فرهنگی متفاوت است . مطالعات سازمانهاي مختلف در باب این پدیده حاکی از آن است که بیش از 200 میلیون کودك در خیابانها به کار و زندگی مشغول هستند و تخمین زده می شود نیمی از این کودکان در آمریکاي لاتین و بقیه در سایر کشور هاي جهان پراکنده اند . کشور ایران نیز از بروز این پدیده و پیامدهاي آن مصون نیست با وجود این که آمار و اطلاعات دقیقی در مورد این مسئله در شهر هاي بزرگ ایران در دست نیست اما مطالعاتی که به طور پراکنده در این باره صورت گرفته حاکی از روند رو به گسترش این مسئله در شهر هاي بزرگ ایران است. شرایط خاص کودکان خیابانی به گونه اي است که بی توجهی و غفلت نسبت به این مسئله میزان معضلات و آسیب هاي اجتماعی را در آینده افزایش می دهدزیرا با این که کودکان خیابانی به خودي خود مجرم و بزهکار نیستند اما شرایط زندگی آنها از جمله دوري از نهاد هاي اجتماعی، آموزش و حمایتی به گونه اي است که آنها را به مستعد ترین و در دسترس ترین افراد براي انواع انحرافات اجتماعی تبدیل می کند. به عبارت دیگر غفلت از مسئله کودکان در خیابان و عدم مداخله در شرایط زندگی نا بهنجار آنها آسیب ها و انحرافات اجتماعی را باز تولیدخواهد کرد. در خرده فرهنگ خیابانی و فقدان حمایت و مراقبت نهادهاي جامعه پذیر کننده به گونه اياست که آنها در خلال جست وجوي غذا، سر پناه، امنیت، محبت در دام بزهکارانی کهنه کار گرفتار می سازد. شرایط زندگی ناگوار آنها به گونه اي است که هر گونه تعلق و تهدید نسبت به هنجارها و ارزشهاي قالب جامعه را در آنها تضعیف کرده مسئله بیزاري آنها نسبت به بزرگ سالان و نهادهاي اجتماعی شرایطی را براي آنها خلق می کند که نه تنها به خود آسیب می رسانند بلکه با فراهم کردن زمینه هاي لازم براي باندهاي جنایت کاري که این کودکان را در فعالیت مجرمانه و نا هنجار (تکدي گري، خرید و فروش مواد مخدر، سوء استفاده هاي جنسی و ...) به کار می گیرد و سلامت و امنیت جامعه را نیز در معرض خطر قرار می دهد. در واقع کودکان خیابانی قربانیانی هستند که در صورت عدم مداخله در شرایط زندگی ناگوارشان کار آموزان و ارتش ذخیره اقتصاد جنایی را فراهم می سازند. بنابراین مسئولیتها و تعهدات نهادهاي اجتماعی و بزرگسالان را در رابطه با فراهم کردن بستر مناسب براي رشد و تکامل بهنجار آنها یعنی لزوم رعایت حقوق کودکان مذکور و مداخله موثر در شرایط دشوار زندگی غیر قابل چشم پوشی می نماید. کشور ایران نیز پس از پیوستن به کنوانسیون حقوق کودك در سال 1373 پیوسته بار اصلی مسئولیت تحقق نهاد پیمان را بر عهده دارد.تعریف کودك کار و کودك خیابانی : کودکان کار و خیابانی چه کسانی هستند؟ کودکان خیابانی طیف گسترده اي را با شرایط متفاوت تشکیل می دهند که تعریف مشخص آنها اولین چالش در برابر ماست بر اساس تعاریف سازمانهاي بین المللی (سازمان بهداشت جهانی، یونیسف، آژانس بین المللی) کودکان خیابانی را میتوان بر اساس وضعیت زندگی آنها به چهار گروه تقسیم بندي کرد :

-1 کودکان بی خانمان که خانه و خانواده ندارند و در خیابان زندگی می کنند این کودکان را اصلاً کارتن خواب هم می گویند .

-2 کودکانی که داراي خانه وخانواده هستند و به دلایل مختلفی از خانواده خود جدا شده اند و تنها به صورت گروههاي کوچک و گاه زیر پوشش باندهاي مربوط زندگی می کنند .

-3 کودکانی که قبلاً بی خانمان بوده اند اما در حال حاضر در سر پناه ها و مراکز حمایتی نگهداري میشوند.

-4 کودکانی که داراي خانه و خانواده هستند و با خانواده خود زندگی می کنند اما به دلایل مختلف و عمدتاً فقر بیشتر وقت خود را در خیابان می گذرانند . این گروه از کودکان به دو گروه تقسیم می شوند:

الف) گروهی از آنان در خیابان به کارهاي مختلف می پردازند ( فروش گل ، روزنامه ، آدامس ، زباله گردي، واکس زنی و...) این گروه کودکان کار و خیابان را تشکیل می دهند .

ب) گروه دیگر به تنهایی یا همراه پدر و مادر خود به گدایی مشغول هستند و برخی از آنها در سنین بسیار کم ، به عنوان ابزاري براي تکدي گري مورد سوء استفاده قرار می گیرند .

کار کودك چیست ؟

کار کودك به فعالیت هایی اطلاق می شود که :

الف) به لحاظ روانی، جسمی و اجتماعی یا اخلاقی خطر ناك و آسیب رسان باشد .

ب) مزاحم تحصیل کودك باشد مثلاً باعث محروم ساختن وي از رفتن به مدرسه یا مجبور کردن وي به ترك تحصیل یا ملتزم کردن او به گذراندن مدرسه ضمن کار سنگین و طولانی شود .

دسته بندي کودکان کار و خیابان ، بر اساس نوع فعالیت :

الف) کودکان شاغل :

-1 کودکان داراي مشاغل کاذب : گل فروشی ، نان فروشی ، دعا فروشی

-2 کودکان داراي مشاغل واقعی : کار در کارگاههاي تولیدي

ب) ولگردان : 1- متکدي گیران 2- باج گیران

ج) متکدیان

د) بزهکاران که خود به چند دسته تقسیم می شوند :

-1 سرقت 2- مواد مخدر 3- تخلفات جنسی و اخلاقی .

تصور اصلی که مردم از کودکان خیابانی در ذهن دارند این است که اینها افراد صغیري هستند که در خیابانها بدون نظارت و پشتیبانی بزرگسالان زندگی می کنند .کودکان خیابانی وجدان مردمان مرفه را می آزارند با اینکه در عین حال منافع تثبیت شده را مورد تهدید قرار می دهند اینها هم مورد ترحم هستند و هم خوار شمرده می شوند . البته تعداد بسیار کمی از کودکان خیابانی چنین شرایطی دارند تعداد بسیار زیادي از کودکان داراي خانواده می باشند و در خانواده هاي فقیر کودکان می بایست بخشی از بار تامین معاش خانواده را به عهده بگیرند .در حالی که برخی از آنها به عنوان کارگر در کارخانه ها و مزارع کار می کنند و برخی ( معمولاً دخترها )در خانه ها مستخدم می شوند . بسیاري از کودکان به کار در خیابان می پردازند فروش خرده ریز و حملبسته ها ، جمع آوري قوطی خالی و تکه پارچه ، واکس زدن کفش ، جیب بري ، دزدي و خود فروشی جنسی .این کودکان به دلیل اندام ضعیفشان بیش از بزرگسالان در مقابل آسیب ها و بیماریهاي ناشی از کار آسیب پذیرند ، تصور عمومی از کودکان کار اساساً متفاوت با واقعیت زندگی اغلب کودکان و نوجوانانی است که بیشتر روزهاي خود را در خیابان می گذرانند .

علل و عوامل پیدایش کودکان کار و خیابان :

در بررسی علل بروز این پدیده دیدگاههاي متفاوتی است . سازمان بین المللی کار دلایل ورود به عرصه

کار را از زاویه عرضه و تقاضا بررسی می کند . به عبارت دیگر اگر چه عوامل اساسی چون فقر ، منجر به یکی از « خانواده خود کودکان » عرضه کودکان به بازار کار می شود اما از نقش متقاضیان کار کودك که آنهاست نباید غافل شد . از دیگر عوامل مربوط به عرضه، فقر مهمترین عاملی است که کودکان را به محیط کار می کشاند زیرا در آمد حاصل از کار کودك براي زندگی او و خانواده اش ضروري است .

از طرفی امروزه بیماریهاي نظیر ایدز و اعتیاد والدین خصوصاً در کشور هاي آفریقایی تعداد کودکان یتیم افزایش یافته و باعث حضور کودکان در صحنه کارهاي اجتماعی شده است . اکثراً عمده ترین علت بروز آن را نزاع و درگیري خانوادگی ، تلاش براي اشتغال ، اعتیاد والدین از هم گسیختگی خانوادگی به واسطه طلاق یا فوت یکی از والدین و حضور نا مادري یا ناپدري ، ضعف درگیري ، ترس از تنبیه را ذکر کرده اند و عوامل دیگري نظیر شکاف طبقاتی در بین جوامع شهري و شکل گیري مناطق شمالی جنوب، وجود شکاف طبقاتی بین محیطها و زیستگاههاي شهري و روستایی ،افزایش بیکاري ، نبود وقت کافی در آموزش و پرورش و سطح پایین آشنایی با مهارتهاي زندگی از جمله شرایطی هستند که باعث بروز آسیبهاي اجتماعی می شوند که یکی از آنها ظهور پدیده کودکان کار و خیابانی است . اگر بخواهیم علل ایجاد شدن پدیده کودکان کار و خیابانی را در یک دسته بندي جا بدهیم باید به مواردزیر اشاره کنیم :

الف) عوامل اقتصادي : مانند فقر ، بی عدالتی ، بیکاري، فاصله طبقاتی ، توزیع ناعادلانه ثروت

ب) عوامل فرهنگ و اجتماعی از جمله: ساختار و ازدیاد جمعیت، مهاجرت ، جنگ ، تغییر ارزش هاي اجتماعی

و فرهنگی ، فاصله بین نسل ها و تضادهاي اجتماعی ، نارسایی و کمبود قوانین حمایتی از کودکان ، نبود سازمانهاي حمایت از کودکان ، و وجود نگرش ها و باورهاي نا درست و تبعیض آمیز از جمله نگرش به کودك به عنوان منع در آمد .

ج) عوامل خانوادگی : مانند خانواده هاي پر جمعیت ، سابقه بزهکاري و اعتیاد در خانواده ، وجود بیماریهاي روانی در خانواده، نا آگاهی والدین از نیاز هاي کودکان و رفتارهاي مناسب با آنها .

د) عوامل فردي یا زیستی- روانی: مانند ویژگیهاي شخصیتی کودکان ، ظرفیت روانی و توانمندي کودکان در برخورد با مشکلات زندگی ، بحران بلوغ و تاثیرات آن . در مورد میزان تاثیر گذاري این عوامل در ایجاد پدیده کودکان کار و خیابانی در درجه اول عوامل اقتصادي و سپس عوامل خانوادگی نقش موثري در ایجاد این پدیده دارند .

نتیجه گیري و ارائه راهکار :

وقتی وارد عرصه هاي مختلف بزه و آسیب می شویم ردپاي کار کودك و عدم حمایت خانواده و سایر نهادهاي مسئول را می بینیم و این عدم حمایت و رسیدگی از کودك باعث بروز بزه در کودك می شود . در سالهاي اخیر در کشور ما نیز کار کودکان به صورت یک معضل در آمده و این در حالی است که عده اي کار کودکان را به دلیل اینکه یک پوشش اقتصادي براي خانواده ایجاد می کند و مانع از حضور مادر یا خواهر کودك در بازار کار می شود یک فرصت تلقی می کنند وخیلی از افراد بیان می کنند که خود کودك کار بوده اند و آسیبی به آنها وارد نشده است اما ذکر یک نکته این جا قابل ذکر است ، که آسیب هاي اجتماعی امروزه خیلی بیشتر و فراگیر تر شده است اگر کودك دیروز کار می کرد در کنار نهاد خانواده بود و یا این که در شهر و روستاي خود به فعالیت اقتصادي می پرداخت که البته آنهم آسیب هاي خاص خود را به دنبال داشت . اما امروزه کودکان مجبور به مهاجرت به شهري هاي بزرگ با فرهنگ متفاوت و روي آوردن به مشاغل پست ، سخت و کاذب هستند که این خود آسیبی بزرگ است . اولین نکته در خصوص ارائه راهکار در این زمینه کودکان کار ذکر این مسئله لازم است که ؛ با توجه به شرایط موجود در جامعه ما پدیده کودکان کار و خیابان را نمی توان کاملاً از بین برد بلکه می توان آنرا کاهش داد و کاهش آن نیز به صورت ضربتی و با اجراي چند طرح به شکل یک جریان و فرآیند در قالب راهکارهاي بلند مدت ، میان مدت و کوتاه مدت عملی خواهد بود . با توجه به این نکات براساس پژوهش انجام شده راهکارهاي زیر در سطح ( کلان میانی و خرد ) ارائه می شود :

-1 راهکارهاي بلند مدت در سطح کلان شامل فقر زدایی ، تامین رفاه و عدالت اجتماعی ، کاهش تبعیض طبقاتی با توجه به نقش موثر عامل فقر در ایجاد پدیده کودکان خیابانی .

-2 توجه به آموزش همگانی به ویژه والدین به منظور تغییر نگرش هاي نا مطلوب نسبت به کودکان و بازسازي فرهنگ جامعه ، کاهش آسیب هاي اجتماعی به ویژه اعتیاد و بزهکاري ، تاکید بر کاهش مشکلات اجتماعی از جمله افزایش جمعیت مهاجرت و ....

-3 راهکارههاي میان مدت ، کوتاه مدت در سطح سازمانهاي دولتی و غیر دولتی مرتبط با کودکان شامل موارد زیر :

- تدوین قوانین حمایتی و بازنگري در برخی از آنها در ارتباط با کودکان کار و خیابانی .

- نظارت بر اجراي دقیق قوانین موجود در مورد کودکان از جمله قانون کار ، پیمان نامه حقوق کودك ،قانون حمایت از کودکان و نوجوانان

- ساماندهی مناسب کودکان کار و خیابان .

- شناسایی کودکان خیابانی و انواع آن از نظر نحوه زندگی براي پاسخگویی به نیازهاي مشخص آنان.

- ارتباط با خانواده هاي این کودکان انجام حمایت هاي مالی ، قانونی ، آموزشی ، درمانی، مشاوره اي و مددکاري از طریق ارائه خدمات لازم .

- ایجاد مراکز حمایتی مناسب به صورت باز و آزاد ، هدفمند و با برنامه جامعه آموزشی به منظور حمایت و ارائه خدمات لازم و داوطلبانه به کودکان .

- جلوگیري از بدترین اشکال کار کودك در خیابان و سایر اماکن با توجه به قوانین بین المللی کار و نیز قانون کار ایران، ساعت طولانی کار در خیابان انواع سوء استفاده از کودکان ، کارهایی مانند زباله گردي و...کودکان کار و خیابان گام هاي موثري برداریم .

منابع و ماخذ :

-1 آقایی مرضیه ( نگرش بر پدیده کودکان کار و خیابان ، فصلنامه علمی -آموزشی )اداره کل مشاوره و مددکاری

-2 قاسم زاده فاطمه ( کودکان خیابانی ، چالش ها ، راهکارها) فصلنامه اداره کل مشاوره ومددکاري ناجا

-3 سایت اینترنتی انجمن حمایت از کودکان کار